Trong cuốn Hyper/Text/Theory xuất bản năm 1994, George Landow định nghĩa hypertext là “một kỹ thuật thông tin bao gồm nhiều khối chữ, hay từ vựng, và những nối kết điện tử ráp chúng lại” (Landow, 1). Thật vậy, ở một hai thập niên cuối cùng của thế kỷ 20, nhân loại có thể nói là đă bắt đầu bước vào một kỷ nguyên mới: kỷ nguyên thông tin. Cùng với nhu cầu đ̣i hỏi của con người và sự phát triển tất yếu của khoa học kỹ thuật, nhiều ngành khoa học, nhất là ngành tin học, đă có những bước đi dài đáng kể. Từ hệ điều hành Dos, công ty phần mềm Microsoft đă đơn giản hoá việc sử dụng máy vi tính cá nhân khi tung ra nhu liệu Windows 3.1 vào những năm 80, và sau đó càng ngày càng hoàn thiện nó với những thế hệ nhu liệu Windows tiếp nối như Windows 95, Windows 98, Windows 2000... Cùng thời gian đó, một biến chuyển khá nổi bật khác cũng khiến nhiều người chú ư: mạng lưới thông tin toàn cầu với những trang nhà giới thiệu đủ mọi thành phần văn hoá, xă hội, thương mại, sắc tộc, tư tưởng, giới tính, nghệ thuật…
Nh́n dưới khía cạnh kỹ thuật, các trang nhà chúng ta đang xem hoặc theo dơi hàng ngày chính là những văn kiện HTML (Hypertext Markup Language) – một ngôn ngữ được dùng để viết các trang nhà trên mạng lưới toàn cầu. Những văn kiện này, sau đó, được đọc bởi một tŕnh duyệt (browser) đă cài đặt sẵn trong máy của độc giả như Netscape hay Internet Explorer. Những tŕnh duyệt này có nhiệm vụ chuyển đổi các dữ kiện vi tính thành các dữ kiện có thể nh́n, đọc và hiểu bởi một người b́nh thường. Trong bài viết này, nói về vai tṛ của hypertext trong tất cả mọi lănh vực là chuyện ngoài khả năng của tôi, v́ vậy tôi chỉ soi rọi về một lănh vực duy nhất – đó là văn học.
Trước khi đi sâu vào chi tiết, tôi muốn nói đôi chút về thuật ngữ “hypertext”. Cho đến khi tôi viết những ḍng này, vấn đề gọi tên cho những tác phẩm sáng tạo của ḿnh như thế nào vẫn c̣n đang là đề tài tranh căi gay gắt của nhiều nghệ sĩ tiên phong đang thử nghiệm loại h́nh văn chương c̣n mới mẻ này. Có người th́ dùng từ “hypertext” để chỉ các sáng tác của ḿnh. Có người lại bảo đấy không phải là “hypertext” mà là “hypermedia”. Có người dùng chữ “e” (dạng viết tắt của từ “electronic”) như một tiếp đầu ngữ, ví dụ “E-poetry”, “E-short story”, “E-literature”. Có người lại cho là “Mixed literature”… Và cũng có không ít tác giả dễ dăi, không xem trọng việc đặt tên, ai muốn gọi sao cũng được: họ xem việc đặt tên cho thể loại văn học này là chuyện của giới nghiên cứu, phê b́nh. Riêng tôi, để tạo tính nhất quán xuyên suốt bài viết này, tôi chọn thuật ngữ “hypertext” để gọi chung cho tất cả những sáng tác có sự tham gia của các ngôn ngữ thảo tŕnh như HyperTalk, HTML, Java, Perl, Visual Basic…, không cần biết tác phẩm ấy phần lớn dùng kỹ thuật, ngôn ngữ vi tính, loại h́nh ảnh, âm thanh nào để thể hiện.
Thuật ngữ “hypertext” lần đầu tiên được đặt bởi Vannevar Bush và Theodore Nelson vào năm 1965. Những năm sau đó là thời gian bắt đầu xuất hiện những tác phẩm thử nghiệm đầu tiên của các nhà văn như Julio Cortázar (Hopscotch, 1966), Italo Calvino (The Castle of Crossed Destinies, 1976)… khai thác ư tưởng hypertext với nhiều cách đọc nhẩy đoạn, trang trong một quyển sách; độc giả được hoàn toàn tự do lựa chọn cách đọc – hoặc là theo thứ tự thông thường từ trang đầu đến trang cuối sách như ta vẫn thấy, hoặc là theo sự hướng dẫn của tác giả đọc nhảy từ đoạn này đến đoạn kia hay từ trang này bắc sang trang kia. Nh́n chung, có thể xem đây là một bước tiến bộ khác của văn chương thế giới hậu bán thế kỷ 20, đặc biệt là trong tiểu thuyết và truyện ngắn. Song, h́nh như chúng vẫn c̣n hạn chế v́ cái khuôn khổ cho phép của một cuốn sách và các nhà văn c̣n dừng lại ở điểm khai thác ư tưởng hơn là khai triển kỹ thuật hypertext: độc giả vẫn c̣n phải lật tới lật lui khi chuyển nhảy từ trang đang đọc tới trang kế tiếp hoặc đoạn kế tiếp theo sự dẫn dắt của tác giả. Hơn nữa, xem những h́nh ảnh động trên trang sách là chuyện bất khả thể. Chẳng hạn sự phát triển của một đóa hoa hồng từ phút giây mới hé nụ cho đến khi nở bung th́ độc giả không thể nào chứng kiến được trên trang sách đang đọc. Nhưng họ có thể làm điều này trên tŕnh duyệt. Ngoài ra, âm thanh cũng là một vấn đề tương tự khác. Những bản nhạc hay một tiếng động tác giả muốn sử dụng ở một đoạn nhất định nào đó trong tác phẩm là các ví dụ cho thấy sự hạn chế của một trang sách.
Chỉ đến khi kỹ thuật vi tính phát triển mạnh mẽ ở những năm cuối thế kỷ trước, văn chương hypertext mới thực sự như nhà lư thuyết, nhà thơ tiền phong Carolyn Guertin nhận xét là “uyển chuyển, đa chiều, biểu đạt và đại chúng” (Guertin). Lối viết không liên tục và dạng thức kết thúc mở của hypertext cho phép nhà văn tạo được tính đa tầng, đa chiều, đa ngữ, đa tuyến tính trong sáng tác. Hypertext bắc một nhịp cầu nối giữa tác giả và độc giả; họ tác động qua lại, hỗ trợ nhau. Độc giả của một tác phẩm hypertext cũng là người đồng sáng tạo ra tác phẩm đó. Sự tác động qua lại giữa tác giả và độc giả trong một hiện thực ảo tạo bởi máy vi tính sẽ gây ra sự cuốn hút mà Kendall Walton từng mô tả là “cột trụ trong một tṛ chơi làm cho tin là thật” (11). Một điểm thú vị khác của hypertext là nó có thể cho phép nhà văn xây dựng một câu truyện không có điểm bắt đầu, điểm giữa và điểm dừng. Tiếp cận một tác phẩm hypertext, độc giả không biết phải bắt đầu từ đâu, điểm mà anh/cô ta khởi đầu đơn thuần chỉ là một chọn lựa không mang tính thứ tự và không thể tiên đoán trước. Anh/cô ta tự t́m cho ḿnh con đường riêng xuyên qua tác phẩm. Người độc giả này có thể bắt đầu và đọc truyện theo cái thứ tự hoàn toàn khác với độc giả kia, và ngay cả sự khác biệt thứ tự cũng xảy ra với từng độc giả ở hai thời điểm đọc khác nhau. Nó là “một cấu trúc của những cấu trúc có thể xảy ra” (Bolter, 144), hay như Michael Joyce viết: “một cấu trúc cho cái chưa tồn tại” (Joyce, 235).
Vào thời kỳ đầu tiên của hypertext, những nghệ sĩ thảo tŕnh c̣n dùng những HyperCard để sáng tác. HyperCard có thể hiểu như là một tập hợp bao gồm nhiều cái thẻ cho phép người sử dụng có thể “chuyện tṛ” với máy vi tính mà hăng Apple đă bán kèm theo với mỗi chiếc vi tính cá nhân vào những năm 80. Một HyperCard có thể chứa đựng chữ viết, h́nh ảnh, âm thanh… Dùng ngôn ngữ HyperTalk – một ngôn ngữ lập tŕnh gần giống với ngôn ngữ Pascal về phương diện cú pháp – người nghệ sĩ có thể dựng lên một thế giới hypertext với các nối kết mà không cần tŕnh duyệt (lúc này tŕnh duyệt chưa ra đời), và nếu muốn, họ cũng có khả năng sáng tạo luôn phần âm thanh, h́nh ảnh, h́nh ảnh động một cách dễ dàng. Thế hệ này là thế hệ những nhà thám hiểm trong việc dùng kỹ thuật tin học sáng tạo tác phẩm văn học và đồng thời góp phần mở đường cho việc t́m ṭi khái niệm của các nối kết trong một văn bản HTML sau này. Song, máy vi tính cá nhân thời này c̣n chưa phổ biến mạnh mẽ v́ thứ nhất là giá thành, không những tác giả, mà độc giả muốn đọc các tác phẩm bắt buộc phải có máy, chưa kể số tiền bỏ ra mua một tác phẩm hypertext cũng đắt hơn mua một quyển sách, thứ hai là khả năng cho phép người nghệ sĩ tạo h́nh ảnh cũng như cách sử dụng c̣n khá rối rắm, nó đ̣i hỏi tác giả phải có một tŕnh độ chuyên môn nhất định nào đó về ngôn ngữ lập tŕnh lẫn kiến thức vi tính. Bài thơ hypertext Everglade (1990) của Rod Willmot là một ví dụ cụ thể. Khi viết bài thơ này, ông đă phải tự viết luôn một phần mềm nhỏ chạy trong môi trường DOS. Phần mềm này chính là cái nền hypertext (và cũng là cái sườn) của bài thơ. Bài thơ chỉ có ư nghĩa khi có sự hiện diện của nó. Ngoài ra vai tṛ của các nối kết trong tác phẩm hypertext cũng được tác giả xem trọng, ông xem chúng như những ô cửa và đă thể hiện ư tưởng này như một ẩn dụ ngay ở đầu bài thơ:
Những ô cửa mở ra,
tới các ao hồ
với thêm nhiều ô cửa,
các ḍng chảy cuộn sóng
vào nhau
trong khi rơ ràng đang dồn về nơi khác…
Đây là bài thơ Rod Willmot kể lại thời ấu thơ qua những hồi tưởng. Ông đă dùng lối thể hiện hypertext, xây dựng lại những mạch hồi tưởng đa diện, đa tầng về kư ức tuổi thơ ông.
Bên văn xuôi, tiểu thuyết hypertext đầu tiên là Uncle Roger (1986) của Judy Malloy. Uncle Roger, như hầu hết mọi tác phẩm hypertext thế hệ đầu, cũng được sáng tác trong h́nh thức một phần mềm vi tính. Nó không mang nhiều h́nh ảnh, những ḍng chữ vẫn là công cụ chính được tác giả sử dụng trong suốt tác phẩm, nhưng bù lại nó chứa đựng nhiều thông tin, chi tiết mà 12 năm sau, tác giả của nó, khi nh́n lại tác phẩm hypertext đầu tiên của ḿnh, đă nh́n nhận rằng nó được mường tượng như là “một hồ thông tin mà độc giả ngụp lặn trong đó nhiều lần” (Malloy)
Từ năm 1989 trở đi cho đến khoảng 1997 – thời điểm h́nh ảnh và màu sắc trở nên phổ biến và mạng lưới thông tin toàn cầu đang dần phát triển, – các tác phẩm hypertext cũng có sự thay đổi với nhiều h́nh ảnh hơn, màu sắc hơn ở con chữ. Song song việc sáng tác cả hai, tác phẩm và phần mềm, các nhà thơ, văn tiền phong bắt đầu chuyển hướng nhắm vào mạng thông tin toàn cầu cũng như sử dụng chủ yếu tŕnh duyệt như một “sân chơi” tiêu chuẩn cho hypertext với mục đích phổ biến các sáng tác một cách rộng răi hơn. Đây chính là thời kỳ thứ hai của hypertext và cũng là thời gian nhiều nghệ sĩ tiên phong bắt đầu suy tư về vấn đề gọi tên các sáng tác mới của ḿnh. Họ cảm thấy thuật ngữ “hypertext” đă mất dần đi tính miêu tả cụ thể những ǵ họ đang sáng tạo. Những tác giả thuộc thế hệ này đă đưa rất nhiều nối kết, màu sắc, thiết kế kiểu chữ với h́nh ảnh, yếu tố lộn xộn, hỗn mang vào trong sáng tác. Đặc điểm này càng rơ nét th́ cái thế giới ảo họ đang bày ra trước mắt độc giả càng có sức lôi cuốn chừng ấy. Tác phẩm tiêu biểu nhất của thời kỳ này có lẽ là truyện Afternoon, a story (1989) của Michael Joyce. Tác phẩm này được sáng tác cùng với một phần mềm có tên là Storyspace để hỗ trợ việc viết cũng như đọc tác phẩm. Chính tác giả Michael Joyce đă viết chung phần mềm đó với hai giáo sư Jay David Bolter và John B. Smith. Tiếp cận với Afternoon, a story lần đầu, độc giả lần ṃ qua những điểm nối kết, t́m hiểu tất cả những mối quan hệ của nhân vật chính xưng tôi. Trở lại câu truyện lần thứ hai, độc giả bất ngờ nhận thấy sự thay đổi ở các nhân vật quen thuộc bằng nhiều chi tiết phụ, hành động phụ có nhiệm vụ khắc họa đậm nét nhân vật đứa con và người vợ. Có khi trở về cùng một điểm không gian nối kết lần thứ hai, tác phẩm như đang mở ra một đoạn hồi tưởng, mang ư nghĩa một sự chuyển động hay một cái móc xích kết nối với những cảnh đoạn khác, cho phép độc giả nh́n rơ hơn về các nhân vật, đặc biệt là nhân vật đứa con trai mà anh ta bảo rằng anh có thể đă thấy nó chết vào buổi sáng hôm ấy. Có lẽ v́ vậy tác phẩm hơi bị chông chênh giữa một bên là lối kể thuyền thống và một bên là cái khung hypertext tṛng vào tác phẩm. Song, sự thành công của Michael Joyce, nếu có, là ở chỗ ông ta đă không ngần ngại kết hợp kỹ thuật và lối kể chuyện truyền thống với một phương tiện tuy nhiều tiềm năng nhưng c̣n xa lạ với ông và nhiều người…
Những nhà văn, nhà thơ đang sáng tác văn học hypertext của ngày hôm nay có thể liệt kê vào thời kỳ thứ ba của hypertext. Trong thế hệ những nghệ sĩ sáng tạo này, các tác phẩm của họ gắn liền với việc giới thiệu những kỹ thuật vi tính mới: VRML, phim ảnh, âm thanh, Javascript cũng như những ǵ mà kỹ thuật hiện tại cho phép. VRML (Virtual Reality Modeling Language) là một ngôn ngữ dùng để mô tả một cảnh tượng trong không gian ba chiều. Giữa không gian ba chiều, một sự việc sẽ được nh́n thấy dưới tất cả mọi góc độ. Tất cả được phô bày một cách cụ thể có nghĩa là sự ảnh hưởng qua lại giữa tác phẩm (nghệ sĩ) với độc giả càng lớn, dẫn tới sự ch́m đắm trong một hiện thực tưởng thật. Điều này trước đây đă từng xảy ra nhiều trong thể loại văn học in trên giấy khi chúng ta bắt gặp ḿnh vừa đọc vừa đang rơi nước mắt thương cảm cho số phận của nhân vật chính trong một câu truyện t́nh không may nào đó. Cái thành công là quyển sách đó đă tạo ra được một hiện thực ảo nơi người đọc. Thưởng thức một tác phẩm văn học, bất cứ thể loại ǵ, là chúng ta đang can dự vào cái thế giới, cái hiện thực ảo mà tác giả của nó đang giăng ra. Hiện thực ảo tạo ra từ một cuốn sách và một chiếc máy vi tính rất khác nhau. Và đây chính là đặc điểm cũng như mục đích của một tác phẩm hypertext. Các nghệ sĩ không chỉ đơn thuần dùng h́nh ảnh trong không gian hai, ba chiều theo ư định thông thường mà hoà quyện chúng vào với ngôn ngữ để tạo ấn tượng và tăng hiệu quả thể hiện mạnh mẽ trong tác phẩm. Thuật ngữ “hypertext”, một lần nữa – ít nhất là từ khoảng 5 năm trở lại đây – càng mất đi tính miêu tả cụ thể những sáng tác của thời kỳ này, bởi v́ các tác phẩm như Red Mona (1995) của Christy Sheffield Sanford hay The Lacemaker (1996) của M.D. Coverley đều không hẳn là “một kỹ thuật thông tin bao gồm nhiều khối chữ, hay từ vựng, và những nối kết điện tử” (Landow, 1). Đây là lư do gây tranh căi giữa những nhà văn, nhà thơ tiền phong của thể loại văn học hypertext trong việc đi t́m một thuật ngữ thích hợp hơn cho các tác phẩm họ đang sáng tác mà tôi đă có dịp đề cập ở phần đầu bài viết. Trong các tác phẩm của những nghệ sĩ thuộc thế hệ thứ ba này bắt đầu có sự xóa mờ dần biên giới của một người họa sĩ, nhạc sĩ, một thảo tŕnh viên với một nhà văn, nhà thơ bởi họ vừa sáng tác nội dung (chữ viết), họ cũng lo luôn việc xây dựng h́nh ảnh và những kỹ thuật thảo tŕnh đặc biệt tạo hiệu quả truyền đạt như một phần không thể thiếu của nội dung tác phẩm. Chẳng hạn trong “The Roots of Nonlinearity: Toward a Theory of Web-Specific Art-Writing” (2000), một luận văn sáng tác mới nhất của Christy Sheffield Sanford, bà kết hợp nhiều kiểu chữ với nhiều màu sắc khác nhau trên những mảng nền nhỏ (hiệu quả Javascript) chồng lên nhau mà độc giả có thể di chuyển cũng như sắp xếp thứ tự các mảng nền này một cách tùy ư trên màn ảnh. Đây được xem là một ví dụ về tính đa tầng và băo hoà thông tin của hypertext.
Nghệ thuật, ngôn ngữ trong thế giới hôm nay đang đ̣i hỏi một sự thay đổi để thích nghi với môi trường chung. Ngày nay con người ngày càng trở nên quen thuộc với thứ ngôn ngữ kư hiệu và mật mă hơn là ngôn từ thông thường trước đây chúng ta vẫn sử dụng. Mọi giây mọi phút, chúng ta đều không ngớt tiếp xúc với một khối lượng khổng lồ h́nh ảnh, kư hiệu. Buổi sáng, bước ra khỏi nhà tới sở làm, đi trên đường tôi đă gặp không biết bao nhiêu cái đèn xanh đỏ, bảng “Stop”, “One Way”, “Do Not Enter”, “Detour”, “Speed Limit”, “Entrance”, “Exit”… Xuống khu trung tâm thành phố nơi sở làm lại gặp nhiều bảng hiệu quảng cáo hơn nữa; ở các trạm xe buưt, xe điện cũng thế. Một lần tôi thử đếm nhưng không xuể. Buổi chiều trên đường về nhà (cùng con đường buổi sáng), cũng gặp lại những thứ ḿnh đă thấy đến độ đâm ra thuộc, mặc dù không buồn nhớ chúng làm ǵ. Bước vào nhà bật cái ti vi, bật cái đài nghe ngóng tin tức, cũng không thoát. Chúng tầng tầng lớp lớp vây bủa chúng ta khắp mọi chốn. Riết rồi tôi bắt đầu có cái thói quen là hay nh́n hay nghe bất cứ cái ǵ trong cùng một lúc. Ngôn ngữ chính là h́nh ảnh. Từng nét chữ, con chữ chúng ta viết hàng ngày đây không khác ǵ hơn một tổng hợp h́nh ảnh, tuy rằng là những h́nh ảnh có quy ước để hiểu để giao tiếp giữa hai cá nhân (hay nhiều hơn) trong cộng đồng loài người, nhưng nguyên sơ chúng vẫn là những h́nh ảnh. Mà là những h́nh ảnh trừu tượng. Loại h́nh ảnh này, theo thời gian, càng mất đi sức thu hút và nhường chỗ cho loại h́nh ảnh cụ thể hơn. Ngành hội họa và điện ảnh là hai ví dụ. Nhà thơ gốc Canada Jim Andrews trong một lá thư, ông tâm sự rằng càng ngày ông càng trở nên ít đọc sách và mua sách. Ông xem chữ viết không là phương tiện, công cụ duy nhất để thể hiện một tác phẩm văn học mà bên cạnh đó cũng cần phải có sự hiện diện của các dạng h́nh ảnh khác và âm thanh (gồm vừa ngôn ngữ nói, âm nhạc và các tiếng động thiên nhiên, chứ không chỉ đơn thuần là diễn ngâm một bài thơ như chúng ta vẫn thường nghe). Cảm giác của ông thấy thích thú khi ngắm một bài thơ hypertext trên mạng lưới thông tin hơn là đọc một bài thơ truyền thống trên mặt giấy. Cũng v́ cái cảm giác ấy mà ông gọi các sáng tác hypertext của ông là “langu(im)age” chăng? Trong tiểu luận mới nhất với nhan đề “Digital Langu(im)age – language and image as objects in a field” (1999), ông viết: “[…] Khi tôi nghĩ đến langu(im)age, là tôi nghĩ tới sự tổng hợp nghệ thuật đang thực hiện lời tiên tri của Apollinaire” (Andrews). Đó chính là cái ngôn ngữ mà giáo sư Marshall McLuhan, cha đẻ của tư tưởng truyền thông đại chúng vào những năm 60 của thế kỷ trước, đă viết trong đoạn văn sau:
Những mô h́nh cảm giác, được nới rộng trong những ngôn ngữ khác nhau, thay đổi như quần áo và nghệ thuật. Mỗi ngôn ngữ mẹ đẻ dạy cho người ta một cách thế khá riêng biệt trong việc nh́n nhận, cảm nhận về thế giới và hành động trong thế giới này. Kỹ thuật điện tử mới, mở rộng cảm giác và thần kinh của chúng ta trong bao quát toàn cầu, mang nhiều ngụ ư rộng lớn cho tương lai của ngôn ngữ. Kỹ thuật điện tử không cần từ ngữ cũng y như việc máy vi tính cần tới các con số vậy. Điện tử đă vạch ra một con đường mở rộng quá tŕnh của chính ư thức, trên tỉ lệ thế giới, và không có một sự phát biểu bằng lời nói nào cả. Một ư thức chung như thế có thể đă là điều kiện tiền ngôn từ của con người (McLuhan, 83).
Có lẽ nhà thơ Ted Warnell là người sáng tác nhiều bài thơ mật mă và kư hiệu nhất. Có khi đó là những hàng số nhị phân, có khi lại là những chuỗi mật mă, ngôn ngữ vi tính chi chít. Ngôn ngữ vi tính, nhất là những ngôn ngữ gần với ngôn ngữ tự nhiên của con người, là miền đất có thể khai thác, thám hiểm của nhiều nghệ sĩ hypertext. HyperTalk là một ngôn ngữ vi tính rất gần gũi với Anh ngữ. Trong luận văn “Toward a Paradigm for Reading Hypertexts: Making Nothing Happen in Hypermedia Fiction”, tác giả Stuart Moulthrop khi đề cập tới tác phẩm hypertext Uncle Buddy's Phantom Funhouse của John McDaid, ông có trích ra một đoạn tác giả dùng ngôn ngữ lập tŕnh sau đây:
mở conchớpBêntrên
ChiếntranhHạchtâmnhiệt Toàn cầu
đặt bản văn của tôi vào Quỹđạohẹp
đặt Quỹđạohẹp vào Tầngsựkiện
bỏ trống hàng đầu tiên của Tầngsựkiện
bỏ trống hàng cuối cùng của Tầngsựkiện
đặt Tầngsựkiện sau hàng ChiếntranhHạchtâmnhiệt của Quỹđạohẹp
bố trí bản văn của tôi tới Quỹđạohẹp
đặt ChiếntranhHạchtâmnhiệt + 10
vào ChiếntranhHạchtâmnhiệt
nhấn chuột ngay Nơinhấn
hết conchớpBêntrên (67)
Những ḍng trên rơ ràng là các mệnh lệnh của ngôn ngữ lập tŕnh HyperTalk. Nhưng bên cạnh đó nó cũng được xem như một bài thơ trừu tượng mà theo Stuart Moulthrop th́ đây là một “sự thăm ḍ những giọng trầm sẫm màu của ngữ vựng vị lợi HyperTalk” (72). Bài thơ 404 Not Found (1997) là một trong những bài như thế của nhà thơ Ted Warnell, trong đó người đọc chỉ thấy những dữ kiện, mật mă về một trang nhà nào đó không c̣n tồn tại ở máy chủ trên mạng lưới thông tin. Bên dưới là những ḍng chữ li ti dính liền nhau (chỉ cách quăng sau dấu phẩy hoặc dấu chấm), ghi địa chỉ của trang nhà đó, họ tên người chủ, số nhà, địa chỉ, hộp thư… Những ḍng chữ nhỏ cũng như những ḍng mật mă của bài thơ gợi cảm giác ṭ ṃ nơi độc giả: nó chứa đựng không ít thông tin, tạo một không-thời gian ch́m đắm mơ màng trong ḍng suy tưởng chợt đến và cứ thế cuốn đi măi không ngừng. Ư nghĩa của bài thơ c̣n đang nằm trong sự thực hiện, sự vận hành đi tới cái ư nghĩa cuối cùng nó muốn vươn tới, bởi mật mă luôn chuyển động như một biến số vô tận. Trong Acid (1998) – một bài thơ khác cũng của ông, toàn bài là những hàng công thức hóa học, công thức của tất cả các loại acid (một thứ mật mă khoa học) và tên đọc từng loại một (ngôn ngữ thông thường của con người). Phía bên trái là tấm h́nh một đứa bé gái với hai nửa mặt khác nhau và cái trán nhô cao quá thể. Phải chăng đây là một biến dạng, một sự hóa thân, một “Gregory Samsa” thời đại trong sự vận hành không ngừng nghỉ của phản ứng hóa học nói riêng và khoa học nhân loại ngày nay nói chung?
Chất liệu mới trong một tác phẩm văn học thường là vấn đề khó t́m hơn là kỹ thuật. Điều này không là ngoại lệ với các nhà văn hypertext. Nhưng chất liệu của những tác phẩm văn học trước đây được họ sử dụng lại dưới một môi trường kỹ thuật khéo léo hoàn toàn mới mẻ, độc đáo, khai sinh thêm tầng nghệ thuật mới cho chất liệu đó, tác phẩm đó. Trong tác phẩm Patchwork Girl or A Modern Monster (1995), nhà văn Shelley Jackson đă dựng lên một chuỗi giả thuyết với tác phẩm cổ điển Frankenstein của Mary Shelley rồi pha trộn, đan dệt những yếu tố trong tác phẩm này với cái nh́n hoàn toàn mới mẻ của thời đại ngày nay. Christy Sheffield Sanford, trong tác phẩm Red Mona (1995), xây dựng nhân vật Mona từ nhân vật nữ không tên trong truyện ngắn Petit Soldat (Two Little Soldiers) của Guy de Maupassant, tạo ra ba người lính. Sanford đă thành công trong việc biến hóa nhân vật nữ từ một cô gái (là đối tượng) được hai chàng lính trẻ tương tư thành nhân vật tương tư hai chàng lính trẻ kia. Nhân vật thụ động của Maupassant, qua ng̣i bút Sanford, đă trở thành nhân vật chủ động. Một điểm hay trong kỹ thuật là Sanford đă viết thêm một bản thảo tŕnh CGI ngắn (viết bằng ngôn ngữ Perl) dùng để tự động chọn phần đọc cho độc giả; điều này tạo ra những thứ tự đọc hoàn toàn lộn xộn, khác nhau. Nhưng sáng tạo khá độc đáo hơn nữa có lẽ phải kể Petra Mueller khi cô thể hiện lư thuyết hỗn mang trong tác phẩm The Love Money and Weather Project (1996). Tuy sự thiết kế của tác phẩm chỉ đơn giản thôi, khá sơ xài, song điểm chính của nó nằm ở chỗ là việc tạo nối kết với một vệ tinh dự báo thời tiết tự động trên trời, từ đó cứ mỗi giờ đồng hồ độc giả vào đến điểm kết nối đó đều thấy một bản báo cáo khác nhau về thời tiết, không biết trước, không thể đoán trước. Kết quả của hỗn mang là tạo ra “một cảm giác của sự biến vị trong không gian, thời gian và ngôn ngữ” (Guertin). Có thể xem đó là một ngôn ngữ mới sinh trưởng từ sự giao thoa giữa h́nh ảnh và con chữ mà Marshall McLuhan đă từng gọi là “bước lôgic kế tiếp: không chuyển dịch mà vượt qua ngôn ngữ” để tiến tới trạng thái “vô ngôn” (84).
Văn học hypertext ngày càng thu hút khát vọng sáng tạo của nghệ sĩ nhiều quốc gia trên hành tinh chúng ta như Mỹ, Canada, Anh, Pháp, Đức, Tây Ban Nha, Bỉ, Nhật, Trung Quốc, Đài Loan, Uruguay, Mexico, Argentina... Nhiều nhà văn nhà thơ tạo sẵn cho ḿnh một trang nhà để việc phổ biến ra thế giới bên ngoài thêm dễ dàng. Giới thương mại cũng như văn nghệ sĩ đă nhận thấy nguồn lợi nhuận ở tác phẩm của các nhà văn, thơ tiền phong đang thử nghiệm thể loại văn học c̣n khá mới này. Từ đó, vài nhà xuất bản bắt đầu mọc lên như Eastgate, Cyclops. Họ chỉ chủ yếu giới thiệu và bán những tiểu thuyết, các tập thơ hypertext của một hay nhiều tác giả trong các đĩa nhựa floppy hay Compact Disc. Thêm vào đó, sự tham gia của các tạp chí về văn học hypertext trên mạng lưới thông tin do dăm ba người bạn văn nghệ ngoại quốc của tôi coi sóc cũng góp một “sân chơi” cho những nghệ sĩ thử nghiệm quốc tế. Có thể nêu tên một vài tạp chí điển h́nh có uy tín: BeeHive, Riding the Meridian, Cauldron & Net…
Văn học hypertext sẽ c̣n tiếp tục phát triển rộng và vươn xa. Tôi thật sự tin tưởng ở thể loại văn học này, tuy non trẻ nhưng chắc chắn nó sẽ là một vết dầu loang từ cái giếng dầu nghệ thuật vô tận của hôm nay và những buổi sắp tới.
San Jose, California
